कास रोग / cough /खाँसी in Ayurveda
- DEFINATION:
कसनात्कास उच्यते।
The disease in which Pran Vayu comes out forcefully from the throat by making specific noise similar to broken vessel of Kansya which is known as ‘Kasa’.
- SAMANYA NIDANA:
धूमोपघताद्रजसस्तथैव व्यायामरुक्षाननिवेवणाच ।
विमार्गगत्वादपि भोजनस्य वेगावरोधात् क्षवथोस्तथैव ॥
( सु.उ.त. 52/4 )
•Dhoomopaghata ( inhalation of smoke , dust from nose or mouth )
•Vyayam
•Ruksha anna sevana
•Vimarga gaman of food ( food particles entering the wrong passage )
•Vegavarodhata kshavatho ( suppression of sneezing reflex )
- SAMPRAPTI:
Nidan sevana
|
Vayu moves upward
|
Udan vayu
|
Lodge in kantha and Urah
|
Vayu enters in head
|
Cause bending and stretching of jaw , neck and body
|
Vayu cause stambhta of Urah, parshwa, gal
|
Gives increase to kasa
|
Kasa
- PURVARUPA:
पूर्वरूपं भवेत्तेषां शूकपूर्णगलास्यता ।
कण्ठे कण्डूश्च भोज्यानामवरोधश्च जायते।।(च.चि 18/5)
• Shooka purna galasyata ( feeling of thorns pricking the throat)
• Kanthe kandu ( itching in throat )
• Bhojyanam avarodha ( obstruction in swallowing of food )
- SAMPRAPTI GHATAKA :
° Dosha : vata pradhana tridosha
°Dushya : rasa
°Srotas : pranavaha
°Sroto dushti : vimarga gamana , sanga
°Udbhav sthana : amashaya
°Sanchara sthana : urah & shiras
°Vyakta sthana : kantha & mukha
°Rogmarga : abhyantara
- TYPES :
1. Vataja
2. Pittaja
3. Kaphaja
4. Kshataja
5. Kshayaja
1.VATAJA KASA:
•Nidan:
आहारज
i ) रुक्ष - शीत - कषाय द्रव्याति सेवन
ii ) अल्प भोजन ( प्रमिताशन )
विहारज
i ) उपवास
ii ) अतिमैथुन
iii ) वेगविधारण
iv ) अतिश्रम
•Lakshana:
-Hrud,parshwa,shir shoola
-Svarbheda
-Sushka kantha, mukha, Urah
-Murcha
-Lomaharsh
-Dorbalya
-Kshobha
-Moha
-Sushka kasa
-Kasa vruddhi after anna paka
2.PITTAJA KASA:
•Nidan:
आहारज
कटु - ऊष्ण - तीक्ष्ण , विदाही , अम्ल व क्षारीय पदार्थ अतिसेवन
विहारज
i ) अग्नि व सूर्य ताप सेवन
ii ) क्रोध
•Lakshana:
-Uro daha
-Pitta nishthivan and akshi
-Mukh sosha
-Tikta asyata
-Trushna
-Moha
-Aruchi
-Pandu
-Bhrama
3.KAPHAJA KASA:
•Nidan:
आहारज
गुरु - अभिष्यन्दि मधुर एवं स्निग्ध द्रव्यों का अति सेवन
विहारज
i ) निद्रा
ii ) अति विश्राम
•Lakshana:
-Mandagni
-Aruchi
-Pinas
-Utklesha
-Guruta
-Madhura asyata
-Kleda sansadana
-Bahula, Madhura, snigdha-nishthivana
4.KSHATAJA KASA:
•Nidan:
आहारज
रुक्षान्न व अल्प अन्न सेवन
विहारज
i ) अतिमैथुन
ii ) अतिभार वहन
iii ) अधिक चलन
iv ) अतियुद्ध
•Lakshana:
-Purva shuska kasa then shonita shthivana
-Kantha ruja
-Urah shula
-Tikshna abhistudhya
-Bhedan vata pida
-Jvara
-Shwasa
-Paravat kujana
5.KSHAYAJA KASA:
•Nidan:
आहारज
i ) विषम एवं असात्म्य भोजन
ii ) प्रकृति विरुद्ध भोजन
विहारज
i) अतिमैथुन
ii ) मलमूत्र वेग धारण
iii) सदैव चिन्ता
•Lakshana:
-Gatrashula
-Durbala and krusha
-Durgandha, harita, rakta- shthivana
-Kanti Netra
-Aruchi
-Bhinna and sangata varcha
-Svara bheda
-Parshva ruka
-Mansika asthirta
- SADHYASADHYATA:
-Vataja, pittaja and kaphaja kasa- Sadhya
-Kshataja and kshataja in krush vyakti- asadhya and in balavan vyakti- sadhya
-In vruddhavastha - all are asadhya
- CHIKITSA SIDDHANTA:
- खाँसी की दवा in ayurveda
# Nidana parivarjana:
# Vataja kasa:
°Shodhana chikitsa:
~mrudu virechan with Snigdh, Ushana dravya
~Vataghna tail abhanga
~gandush with lavan jal
~Dhumapana with manah siladi dhuma ~Snehana Svedana
°shamana chikitsa:
-Kantakari Ghrut
-Pippalyadi ghrut
-Trayosanadi Ghrut
-rasna Ghrut
- Kantakari avaleh
-vidangadi avleha
-chitrakadi leha
-Agastya haritakai
-Talisadi churna
-dasmoolarista
-Sameerpannag rasa
-lakshmivilas rasa
-abhrak bhsma
- lavangadi vati
-marichyadi vati
-sitopaladi churna
-talishadi churna
-kanakasava
#pittaja kasa:
° sodhana chikitsa:
~Vamana with sitala , Madhura etc dravya
~Virechana with sitala , Madhura etc dravya
° shaman chikitsa:
-Drakshasav
-Pravala pishti
-Mukta pishti
-sarkaradi leha
-tvagadi leha
-mrudvikadi leha
-sharadi ksheera paka
-suta sekhara rasa
-vasarishta
#kaphaja kasa:
°Shodhana chikitsa:
~Vaman with Ruksha, ushna, kaphanashak dravya
~ Kaphaharan Nasya
~Ruksha dhoompan
~ Kaval and gandush with kapha hara dravya
° shamana chikitsa:
-Paushkaradi hima
-katfaladi kwatha
-pathadi kalka
-dashmula Ghrut
-kantkari ghruta
-kulatthadi ghruta
-kapha kuthara rasa
-shrunga bhsma
-vyaghri haritakai
-adraka svarasa
#Kshataja kasa:
~Bala, mamsa vardhaka aushadha and aahar
~Madhura and jivaniya gana dravya
~ghruta pana
~mamsarasa
~pittaja kasa saman
~yavagu pana
#Kshayaja kasa:
~Bruhana chikitsa
~ mridu virechana in Navin kasa
~dhumpana
~mridu sodhana
~Guduchyadi ghruta
~kasamardadi ghruta
~dvipanchmuladi ghruta
- PATHYAPATHYA:
#पथ्य
-आहार:. शालि चावल , साठी चावल , गेहूं , कोदो , यव , ग्राम्य - आनूपमांस रस , पुराण घृत , घृत , जीवन्ती , द्राक्षा , एला , गोमूत्र , लहसुन , उष्ण जल , हरड़ , त्रिकटु ,मधु।
-विहार : स्वेदन , विरेचन , धूमपान , नियमित भोजन , परिमित भोजन।
#अपथ्य
-आहार :गुरु , विष्टम्भी , विदाही अन्न सेवन , तुम्बी फल , विकृतान्न , विकृत जल सेवन , शीतल जल , शीतल अन्न सेवन , रूक्ष अन्न सेवन आदि ।
-विहार : व्यायाम , आतप सेवन , विकृत वायु सेवन , वेग धारण , धूल , धूम्र सेवन आदि ।
- REFERENCE:
चरक सहिता चिकित्सा स्थान -अध्याय 18
सुश्रुत संहिता उत्तर तंत्र- अध्याय 52
अष्टांग हृदय चिकित्सा स्थान -अध्याय 3
माधव निदान - प्रथम खण्ड -अध्याय 11
भाव प्रकाश -अध्याय 14
Comments
Post a Comment